DE VAL VAN DE GOUDEN MUUR
1. HET F... WOORD
Het gebeurde tijdens de wintersport. Op de eerste dag, in de ontbijtzaal. Ik had echt geprobeerd om risicovolle situaties te vermijden. Maar mijn dagindeling moest ik wel prijsgeven. Nadat men mij er herhaaldelijk naar had gevraagd, antwoordde ik: "Ich gehe wandern". Instemmend gemurmel klonk. Toen kwamen de tips. Een kriebelige nervositeit steeg vanuit mijn buik omhoog. Eerst gingen de bemoeienissen nog over gezellige skihutten waar ik naartoe kon lopen.
Toen kwam het serieuze advies. Ik moest me eens wagen in de ongerepte natuur, ver van de skilift en de hordes toeristen! Een fantasie van grillige paden tussen torenhoge dennenbomen, knisperend maagdelijke sneeuw, en de plotselinge aanblik van een rank hertje, overviel mij.
Diep in het oerbos lagen ongetwijfeld bevrijdende waarheden over het leven verscholen,
die zich langzaam zouden onthullen aan de eenzame loper. En juist toen mijn dagdroom
alle mijn argwaan had verjaagd, ging het mis. Onverwacht, maar krachtig en duister,
viel het F-
"Dann brauchen Sie naturlich eine gute Fuhrer!". Half opgekauwde mueslistukjes spoten mijn neus uit. Hier was ik nou zo bang voor geweest! Ik haat generalisaties over Duitsers en Oostenrijkers. Maar hoe kon "Don't mention the war!" nou niet bij me opkomen, als zij zelf over de Fuhrer begonnen? Heeft de Duitse taal daar geen ander woord voor? Je noemt je zoon toch ook niet Adolf? Natuurlijk bedoelde onze gastvrouw niets akeligs. De lieverd heeft een een meisje uit Somalie geadopteerd, het enige donkere wezentje in de verre omtrek. Zij wilde gewoon voorkomen dat ik zou verdwalen, of onder een lawine terecht komen. Daarom had ze die Fuhrer in gedachten. Ik deed mijn best alle gruwelijke associaties te onderdrukken. "Tolles Idee!" glimlachte ik beleefd. Maar misschien ging ik toch liever een wat minder romantische berg op, waar ik halverwege met mijn skieende Ehemann in de houten Stube gemutlich kon afspreken voor de lunch. Dus mijn man en dochter bonden de latten wel onder?, informeerden de andere gasten. We knikten argeloos. En toen we een kwartiertje later van tafel gingen, klonk van alle kanten een warm en welgemeend "Schi heil!". De John Cleese in mijn hoofd kon zich niet meer beheersen: "You started it, you invaded Poland!". tierde hij met overslaande stem. Proestend renden mijn man en ik de trap af. Onze dochter van 7 verbijsterd achter latend.
2. Leiders of losers?
Een woord kan heel verschillende betekenissen hebben. Fuhrer roept bij de een herinneringen op aan de dictator van het derde Rijk. Een ander ziet juist een vriendelijke gids voor zich, die de wandelaar dankzij zijn kennis en ervaring, helpt veilig de eindbestemming te vinden. Deze leider neemt verantwoordelijkheid en dient tegelijk.
Het lijkt wel of het begrip leider in onze tijd bijna overal een steeds negatievere klank krijgt. Overal ter wereld vallen leiders door de mand, worden ze afgezet, of zelfs gedood. In vreedzame gebieden staat het begrip leiderschap op zijn minst ter discussie. Soms keren mensen zich af tegen het bestaande leiderschap door het heft in eigen hand te nemen. Dan weer klinkt juist de roep om een sterke man die als een tovenaar alle problemen van de tijd zou kunnen oplossen. Vaak betalen verkeerde mensen de prijs van wat leiders op heel andere plekken hebben misdaan. Sommige burgers zijn zo kwaad op de regering, dat ze agressief worden tegen iedereen die de publieke zaak dient, al zijn het welwillende hulpverleners. Boze burgers eisen enerzijds dat de overheid zich niet met hun leven mag bemoeien, anderzijds dat diezelfde overheid hen redt als ze in de problemen komen. De rokers die het verbod op paffen in openbare ruimtes negeren, willen wel gratis medische zorg, als ze longkanker krijgen.
Wanneer premier Rutte weigert een kant en klare blauwdruk voor de toekomst te geven, omdat hij de burgers oud en wijs genoeg vindt om zelf antwoorden te vinden voor de vragen van deze tijd, voelt die burger zich verweesd. En de krant schrijft dat hij een slappe leider is. Maar doet Rutte voorstellen om de economie vlot te trekken, dan zijn wij ontevreden over zijn analyse.
Kortom: het leiderschap is in crisis. Bij het zoeken naar oplossingen is eerlijkheid en zelfinzicht nodig. Iedere ervaring kan zomaar een bouwsteentje aanleveren voor verbetering. Want de processen die zich op wereldschaal afspelen, werken misschien wel volgens dezelfde principes als de processen uit onze eigen kleine leventjes. Daarom hier ook mijn verhaal.
3 Laat me meedoen! Nee, toch niet...
Ik ben er niet trots op, maar ik lijd met regelmaat aan fikse gezagsproblemen. Leiders en organisaties, ik begin er meestal enthousiast aan, maar druip vaak weer treurig af. Wikipedia omschrijft een leider als iemand die anderen kan aanzetten tot verandering. Een goede leider zou beschikken over analytisch vermogen, overtuigingskracht, sociale vaardigheid, motiverend vermogen en materiedeskundigheid.
Tot mijn verbazing staat nergens dat een leider een gedachtengoed koestert, dat hij concrete doelen in de toekomst heeft en dat er een groep aan te pas komt om die te verwezenlijken. Want volgens mij moet leiderschap altijd worden gezien in die driehoek: A leider, B gedachtengoed/doelen, C groep. Of het nu is in de politiek, de economie, de cultuur, de religie, het onderwijs, de medische wereld, de sport of waar dan ook. Spanningen ontstaan wanneer de gids onderweg de doelen en belangen van de groep vergeet, omdat hij geen weerstand kan bieden aan de vele verleidingen van de macht.
Door mijn achtergrond -
Ooit maakte ik bijvoorbeeld deel uit van een redactie vol progressieve jongelui, die in een Amsterdams politiek en cultureel centrum levendige bijeenkomsten organiseerden over wezenlijke thema's. Wij hadden een geweldig gebouw tot onze beschikking en de verbeelding was aan de macht. Iedere vergadering werden verlichte ideeen intelligent en origineel geformuleerd. Ik geloofde heilig in die gedachten, de groep en vooral in onze knappe leider. Tot er een lunch werd georganiseerd op een zondagmiddag, om de vrijwilligers te bedanken voor hun medewerking de avond ervoor. Aanwezig waren: alle vrouwelijke redactieleden, misschien op eentje na. Afwezig: alle mannen, misschien op eentje na. Ondanks de vele theorieen over gelijkheid en emancipatie, lieten de linkse heren het afweten, zodra de daad bij het idealistische woord moest worden gevoegd. De lunch leek wel een liefdigheidsevenement uit de Amerikaanse Midwest in de jaren '50, waar de vrouwtjes zich bekommerden om de pecan pie en de mannen om hun status. Precies de wereld waar we ons zo tegen afkeerden. Ik was boos en verdrietig. De voorzitter verloor zijn glans.
Vele jaren later kreeg ik toch weer het verlangen om ergens bij te horen. Na de geboorte van onze dochter heb ik een tijdlang overwogen me aan te sluiten bij de Heilige Moederkerk van Rome. Sinds mijn 25e ben ik esthetisch en psychologisch katholiek. Ik geloof niet in God. Maar de schoonheid van kathedralen, de geur van wierook, de gekleurde weerschijn van glas in lood op marmeren vloeren en oude dametjes die weesgegroetjes prevelen, drukken het mysterie van het leven zo poetisch uit. Zonder de katholieke kerk hadden we bovendien Madonna, Gerard Reve en the Sound of Music niet gehad.
Een babyborrel met prosecco en cadeaus ging echt niet diep genoeg om de verwondering en dankbaarheid waarmee dit nieuwe leven mij vervulde, te vieren. Dus toen Jasmijntje een half jaar oud was, hield Antoine Bodar haar op een stralende dag ten ten doop. In de Santa Maria del Anima kerk, achter het Piazza Navona. Na afloop wandelden wij naar het Sint Pietersplein, waar we in gezelschap van duizenden anderen werden gezegend door de Paus zelf, vanaf zijn hoge balkon met het rode baldakijn. Ontelbare onbekende Italianen wensten het mollige blondje in haar kanten gewaad "auguri, auguri" toe. Een gouden herinnering. Het wereldomvattende instituut dat me daar zo plechtig en spontaan had omhelsd, leek aantrekkelijker dan ooit. Totdat de eerste geruchten verschenen over misbruik van jonge kinderen door priesters. Misstanden die de top jarenlang had getracht te verhullen. De omvang van het probleem werd steeds schokkender. Voor mij ging de magie er toen af. Hoe kon een man in smetteloos wit op het gewijde altaar zo ontroerend vertellen over goedheid, troost, betekenis en zin, terwijl hij zoveel kwaad verhulde?
De zondagochtend werd weer gewoon een tijd om uit te slapen.
Twee dromen bleken desillusies. De driehoek Leider-
Mijn omgeving bekritiseert mijn overgevoelig op dit gebied regelmatig.
Ze zeggen ze dat ik te absoluut denk en te rigoureus het kind met het badwater weggooi. Ze hebben vast gelijk. Maar het koesteren van een ideaal, de geborgenheid van de groep en de inspiratie van een charismatische leider kunnen je zoveel zelfvertrouwen en energie geven, dat je boven jezelf uitstijgt. De ontdekking dat het woord geen vlees werd, om maar eens in religieuze termen te blijven, laat dan zo?n doffe grijze leegte achter. Een bepaald soort liefdesverdriet.
4. De schreeuw van de straat
Als ik over-
De afgelopen jaren kwamen grote wantoestanden aan het licht in bedrijven en organisaties.
Bij de Amerikaanse ondernemingen ENRON, WorldComs en Tycos verdwenen honderden miljoenen in de zakken van bestuurders. De leiders van de allergrootste banken stortten ons in een crisis waarvoor ze werden beloond met astronomische bonussen. In Engeland leidde het afluisterschandaal bij de krant News of the World tot de juridische vaststelling dat er bij de media "een roekeloze aandrang is om sensatieverhalen te brengen, zonder rekening te houden met de schade die mensen daarvan ondervinden". De corruptie in Europa kost jaarlijkse 120 miljard euro, vernamen we recentelijk. Hooymayers, van Rey, Ziengs en Roep stonden garant voor de Nederlandse invulling.
Het lijkt wel of alle ooit zo vertrouwenwekkende instituten foute leiders hadden. En overal ter wereld is de burger verdrietig, bang en boos. TIME MAGAZINE riep “the protester” uit tot persoon van 2011. Het jaar van de Arabische revolutie, de Spaanse demonstraties en het begin van Occupy.
5 De val van de Gouden Muur
Zijn de leiders van nu ineens zoveel slechter dan vroeger, of is er een andere reden, waarom wij ineens massaal besluiten "het" niet meer te pikken?
In "De Ontdekking Van De Hemel" van Harry Mulisch maakt het personage Onno een analyse van macht en politiek leiderschap dat hij "het patriarchale tractaat" noemt. Het gaat als volgt:
"Voor de Gouden Muur is het een geimproviseerde janboel, daar krioelt het volk in de luidruchtige chaos van het dagelijks leven, en dat daar niet alles in het honderd loopt is te danken aan de wereld achter de Gouden Muur. Als het oog van de cycloon ligt daar de wereld van de macht, in mysterieuze stilte, beheerst, betrouwbaar, overzichtelijk als een schaakbord: een soort gelouterde wereld (...). Dat althans is het beeld dat de machtelozen voor de Gouden Muur ervan hebben. Het wordt bevestigd door de donkere pakken, de geruisloze limousines, de bewaking, het protocol, de perfecte organisatie, de fluwelen rust in de paleizen en de ministeries. (...) Wie eenmaal werkelijk achter de Gouden Muur is geweest, zoals u en ik, die weet dat dat alleen schijn is en dat het daar in de besluitvorming net zo?n geimproviseerde janboel is als ervoor, bij de mensen thuis..."
De wereld van de macht die deze Onno beschrijft, bestaat allang niet meer. Journalisten zeggen bepaald geen "excellentie" als ze een minister aanspreken. Je mag blij zijn als ze hem niet tutoyeren.
Beelden van gerommel achter de Gouden Muur zijn dagelijks te zien.
Onlangs publiceerde De Volkskrant bijvoorbeeld een serie foto's waarop de Franse president Hollande zijn hand uitsteekt naar andere wereldleiders, die hem volkomen negeren. In 20 plaatjes zag je een sociale mislukkeling. Als de fotograaf telkens een seconde later had geklikt, zouden de meeste gesprekspartners Hollande wel degelijk hebben aangekeken en zijn hand geschud. Zo werkt beeldvorming in de nieuwe wereld. Leiders weten zich door de huidige opnameapparatuur altijd bespied. Iedere verspreking of misstap is binnen een nanoseconde via internet wereldwijd verspreid. Een wethouder die "KutMarokkanen" fluistert, wordt snel afgestraft.
Onze huidige leiders leven niet in een ivoren toren, maar in een glazen huis. Transparantie is het nieuwe modewoord. Hackers zijn grotere gevaren voor de wereldleiders dan terroristen. Voor de moderne technologie zijn er geen geheimen meer achter de Gouden Muur.
Natuurlijk heeft deze hyper-
carriere-
6. Ongeleide projectielen
De moderne protesten ontstaan vaak niet in bewegingen met een lange traditie die zelf alternatieven aanbieden en daar goed over kunnen onderhandelen. Via social media kunnen gebruikers die snel en opzwepend kunnen schrijven en over grote netwerk beschikken, in een paar tellen tienduizenden medestanders op de been krijgen.
Maar hoe adequaat zijn die demonstraties? Onlangs was er, alweer een Frans voorbeeld, een massaal protest in Parijs tegen president Hollande. Dankzij oproepen op Facebook was er een samenraapsel van de meest uiteenlopende groepen de straat op gegaan. Allemaal waren ze tegen de president, maar soms om volstrekt tegengestelde redenen. Stel nu dat Hollande, niet opgewassen tegen zoveel weerstand, zijn functie had neergelegd? Dat hij zijn macht had overgedragen aan het volk. Had dat dan ook maar iets anders kunnen opleveren dan een complete chaos?
7. Ieder voor zijn eigen
Een bedreiging voor iedere vorm van leiderschap is het proces van fragmentatie in
de maatschappij. Dankzij het internet kunnen burgers hun eigen zaken steeds beter
zelf regelen, zonder de tussenkomst van organisaties met gekwalificeerde leiders
die de boel bij elkaar houden. Als mijn moeder vroeger op vakantie wilde, ging ze
naar het reisbureau. Ik reserveer via booking.com. Als trendwatchers gelijk krijgen,
boekt mijn dochter in de toekomst haar buitenlandse huisvesting direct bij een particulier.
Misschien komt er niet eens een hotel aan te pas. (En wie weet, geen geld!) In de
ontwikkelingssamenwerking worden de bekende hulporganisaties inmiddels omzeild. Via
GiveDirectly, een club die werd opgericht in Silicon Valley, kunt u rechtstreeks
1000 euro doneren aan de allerarmste mensen in de wereld. Via Google Earth ziet men
welke plekken in de derde wereld er het meest onderkomen bij liggen. Het aantal ZZP-
Met het wegvallen van al die organisatievormen krijgt de burger meer zeggenschap over zijn eigen beslissingen en betaalt hij minder aan tussenpersonen. Minder organisaties betekent: minder leiders en minder machtsmisbruik. Maar er ontstaan in deze revolutionaire situatie natuurlijk ook grote, nieuwe vraagstukken waar we in de 21e eeuw antwoorden op moeten vinden.
8. Een dolk voor de dokter
Als veel traditionele organisatievormen overbodig worden, kan de sociale samenhang in de maatschappij verdwijnen. Wij hebben het kerngezin, ooit de hoeksteen van de samenleving, met een mannelijke autoritaire kostwinner aan het hoofd, vervangen door nieuwe, meer open en eerlijke, samenlevingsvormen. Maar uit alle cijfers blijkt dat die sneller aan erosie onderhevig zijn. Is eenzaamheid dan de prijs die we betalen voor meer gelijkwaardigheid?
En wat gebeurt er als we de winkel, het bankfiliaal, de apotheek en al die andere plekken waar mensen elkaar ontmoeten, straks hebben verruild voor goedkopere en snellere dienstverlening? wat betekent dit voor het persoonlijke contact? Mij stoort het nu al dat ik mijn private banker niet meer aan de telefoon krijg, en een wildvreemde stem vertrouwelijke financiele zaken met mij wil bespreken.
Ik vraag me ook af of alle burgers wel zo zelfredzaam zijn, dat ze de complexiteit
van leven en werk steeds in hun eentje kunnen oplossen. In een succesvolle organisatie
zijn de talenten van alle medewerkers samen complementair en vormt het geheel meer
dan de som der delen. Er zijn mensen die heel geschikt zijn om ideeen van anderen
uit te voeren. En er zijn creatieve geesten die zonder gestructureerde uitvoerders
in hun dromen blijven hangen. Een goede leider brengt hen samen om efficienter de
doelen van de groep te verwezenlijken. Als ZZP-
Maar, paradoxaal genoeg, zie ik het gevaar van een maatschappij met alleen maar eenpitters.
Tenslotte lijkt het soms wel of autoriteit en gezag net zulke vieze woorden zijn
geworden als het Duitse F-
De mensen die de afgelopen jaren misbruik hebben gemaakt van macht, blijven vaak onzichtbaar voor de gewone burger. Ze hebben zich teruggetrokken in paleizen en villa's. Sommige boze burgers projecteren hun frustraties dan maar op anderen. Iedereen die ooit behoorde tot de vroegere elite komt daarbij in het vizier.
Politiemensen, leraren, rechters en artsen behoren niet tot de megaverdieners met de bonussen. Zij werken hard en hun gezag is altijd gebaseerd geweest op studie, ervaring en het dragen van grote verantwoordelijkheid. Toch verliezen zij langzaam het ontzag dat ze de burgers een paar decennia geleden nog inboezemden. In China stak een patient recentelijk het hoofd van de KNO afdeling van een ziekenhuis dood. Zijn keelpijn was, ondanks een operatie, niet over. De advocaat van de dader argumenteerde dat deze aan wanen leek. Dat is in Amerika waarschijnlijk een heel wijd verbreide kwaal. Artsen kunnen er de werkdruk nauwelijks nog aan, omdat zogenaamde mal practice lawyers in alle medische dossiers op zoek gaan naar fouten, waar patienten helemaal geen last van hebben.
9. Nieuwe dromen
Hoe nu verder? Hoe kunnen wij ervoor zorgen dat het woord leiderschap in de 21e eeuw vooral "goede gids" zal betekenen en niet "foute dictator"?
De goede gids staat aan het hoofd van een organisatie waarvan hij de kernwaarden kent en de idealen wil verwezenlijken. De goede gids omgeeft zich niet met een knikkende hofhouding, maar luistert naar de inzichten en het geweten van de vaardige mensen om hem heen. De goede gids haalt het beste in mensen naar boven, maar treedt ook hard op tegen degenen die het doel van de groep of individuele leden ervan voor eigen gewin dwarsbomen. De goede gids weet hoe de leden van de groep elkaar kunnen versterken.
De goede gids droomt hardop, zelfs als de zee ruig is en het licht aan het einde van de tunnel onzichtbaar.
De goede gids is geen sterke man, maar een krachtige leider.
Een paar moderne voorbeelden inspireren mij.
De identiteit FC Barcelona is sterk beinvloed door het feit dat de Catalaanse club zwaar werd onderdrukt tijdens het Spaanse Franco regime. Nu de club weer mag schitteren aan de wereldtop, heeft men het streven naar vrijheid omgezet in het omhelzen van universele waarden.
Die worden uitgedrukt in steun aan Unicef en de slogan "Mes que un Club"., meer dan een club. In een wereld waarin steeds meer organisaties leden verliezen, is het morele leiderschap waarvoor deze vereniging kiest, betekenisvol.
Stepgen Fry, de Engelse komiek en schrijver, maakt van zijn roem gebruik om zijn miljoenen "volgers" warm te maken voor minder commerciele kunstvormen, zoals opera. Hij heeft een razend polulaite site een twitter account, maar maakt daarnaast heel geengageerde en persoonlijke televisieprogramma's, zoals een serie over biplolaire stoornissen naar aanleiding van zijn eigen depressies en zelfmoordpogingen.
Oprah Winfrey is een baken voor vrouwen die goede boeken willen vinden in een ontlezende wereld.
Veel Hollywoodregisseurs kiezen voor maatschappelijke thema s, zoals het onderwijs in achterstandswijken (Detachment), nieuwe doorbaken in de medische wereld en de gevolgen daarvan (Side Effects, Repo Men), seksuele emancipatie (beginners over een homoseksuele man van die op zijn 75e uit de kast komt).
De moderne generaties zijn misschien van God los, maar ze willen op hun eigen manier deugen. Nieuwe opinieleiders nodigen hun publiek uit mee te voelen met de meest kwetsbaarste en minst aangepaste mensen.
Dankzij hun fantasie zeggen ze dat geen enkel individu onbeduidend is.
Het klinkt een beetje pretentieus, maar het zijn hoeders van de beschaving.
Dichterbij huis zien we overal in de grote stadswijken mooie initiatieven van de participatiesamenleving ontstaan. Individuele burgers tonen daarbij grenzeloze discipline, loyaliteit en solidariteit. Er ontstaat een heel nieuwe economie van samen delen.
Buurtbewoners geven elkaar in speciale projecten punten voor een goede daad, die
dan weer kunnen worden ingewisseld voor een andere goede daad. Sociaal doe-
10 Denkend aan Nieuw Leiderschap
Denkend aan leiderschap, zie ik oude vizioenen van Plato door mijn geheugen gaan. Ik geloof in het krachtige leiderschap van een elite, die niet bestaat uit vriendjes van vriendjes, hielenlikkers of geweldenaars. Ik geloof wel dat er mensen zijn met meer talent voor leiderschap dan anderen, en als deze mensen de rest van de groep door het besneeuwde woud kunnen gidsen, mogen ze daar best wat mee verdienen. Om te beginnen ons respect.
Ik geloof niet in het jargon van de moderne manager. Synergy, performance power,
tijdsmanagement, levelen, inregelen, trajecten inslaan, challengen, uitrollen, out
of the box denken, terugkoppelen en en oppakken, uitnutten, matrixen, benchmarking,
business process reengeneering, carriere-
Geloofwaardigheid kan volstaan met eenvoudige termen, zonder te vervallen in Jip en Janneke populisme.
Soms verlies ik mijn geloof. Ik hoef maar een krant open te slaan, of de moed zakt me in de schoenen. Maar zelfs aan het einde van de Middeleeuwen, waarin geen enkel individu zijn toekomst kon bepalen,
heksen werden verbrand en miljoenen mensen stierven aan de pest,
wachtte de renaissance met zijn wetenschappelijke en culturele voorspoed. Ook door te putten uit de Oudheid.
Zelf ben ik net weer lid geworden van een groepje bevlogen denkers, van wie ik na een enkel dinertje, al meer leerde dan in de maanden ervoor.
Maar de jeugd heeft de toekomst. Kort geleden hadden mijn dochtertje en haar vriendin
mooie knutselwerkjes gemaakt. Die ze wilden verkopen. "Voor het goede doel!" riep
het vriendinnetje enthousiast. Ik had nog een ansicht van de Samenwerkende Hulporganisaties.
Op een zwart-